Gdy w 1939 roku na ekrany amerykańskich kin wchodził film „Przeminęło z wiatrem” spore kontrowersje wzbudziła okoliczność, iż użyto w nim jednego angielskiego przekleństwa „damn”. Obecnie w kasowych filmach i sporej części popularnej muzyki na porządku codziennym jest wulgarna mowa, a mimo to wzbudza to coraz mniej oporów. Fakty te jasno pokazują, że w ciągu 70 lat, jakie minęły od premiery „Przeminęło z wiatrem” poziom społecznej akceptacji dla wulgaryzmów wzrósł bardzo znacząco. Nie jest zatem dziwne, iż w obronie używania wulgarnych słów zdążyła narodzić się już cała apologia. W zależności więc od stopnia osobistej akceptacji dla wulgaryzmów, „brzydkich wyrazów”, „przekleństw” vel „rzucania mięsem”, wysuwa się różne tłumaczenia. Jedni twierdzą, że tego rodzaju słowa są niejako konieczne dla rozładowania negatywnych emocji, zaś ich unikanie w takich sytuacjach jest wyrazem niedojrzałości i pewnego rodzaju zdziecinnienia. Wedle niektórych zaś, czasami, najlepszym sposobem na wyrażenie moralnego potępienia jakiegoś zachowania jest nazwania go jakimś wulgarnym określeniem. Inni z kolei, uważają „brzydkie wyrazy” za całkowicie naturalny składnik ludzkiej mowy, i w związku z tym usprawiedliwiają ich stosowanie również wówczas, gdy nie przemawia za tym stan nerwowości, gniewu czy złości. Ci zaś, którzy nie pochwalają wulgaryzmów jako elementu codziennej mowy, uważają je za niezbędne w pewnych określonych sytuacjach (jedną z takich okoliczności ma być np. dyscyplinowanie robotników budowlanych). Bez większej przesady można więc powiedzieć, iż akceptacja wulgarnej mowy stała się jednym z kanonów współczesnej obyczajowości. Czy jednak chrześcijanie powinni – choćby częściowo – ulegać tego rodzaju normom? W niniejszym tekście postaram się wykazać, iż wulgarna mowa zdecydowanie nie przystoi chrześcijanom, ani jako element ich codziennego języka, ani też, jako dostosowanie się do presji pewnych szczególnych okoliczności.
Czym są wulgaryzmy?
Jednym z dowodów na rzecz tezy, iż wulgaryzmy są zawsze i zdecydowanie złe, jest przyjrzenie się z bliska ich definicji. Co wyróżnia słowa wulgarne od innych? Co decyduje, że dany wyraz zaliczamy już do języka wulgarnego, a inny jeszcze nie? Co pragniemy wyrazić „rzucając mięsem” swymi ustami? Odpowiedź na te pytania, powinna dać wiele do myślenia również tym, którzy chcieliby usprawiedliwiać używanie wulgaryzmów choćby i w szczególnych okolicznościach.
Prawdą jest, iż nie istnieje coś takiego jak stały i niezmienny katalog wulgarnych wyrażeń. Niektóre ze słów, które uważane są za wulgaryzmy obecnie, przed paroma wiekami za takowe nie uchodziły. Z kolei te, które dziś traktowane jako całkowicie normalne, niegdyś wchodziły w skład słownika wulgaryzmów. Przykładami tego rodzaju słów są wyrazy „d**a” i „kobieta”. Pierwsze z nich, niegdyś było zwyczajnym określeniem dziupli drzewa, dziś zaś jest wulgarnym określeniem tylnej części ludzkiego ciała. Słowo „kobieta” dawniej było obraźliwym i nieprzyzwoitym określeniem rozwiązłej seksualnie niewiasty, współcześnie jednak stanowi jedno z normalnych i nie budzących negatywnych skojarzeń słów na oznaczenie płci pięknej. O zaliczeniu więc danych słów do katalogu wulgarnej mowy nie decyduje zatem ich leksykalna składnia, lecz wyraźnie oraz całkowicie negatywny ładunek, jakie, w sferze emocji, znaczeń i postaw, niosą one ze sobą. Możemy nie wiedzieć, iż określony wyraz jest zaliczany w danym kręgu kulturowym do wulgaryzmów, jednak, w zdecydowanej większości wypadków, po prostu to wyczuwamy. Odczuwamy to np. po barwie głosu mówiącego, okolicznościach temu towarzyszących, etc.
Niezmiennymi i integralnymi cechami wulgarnej mowy są następujące ich elementy:
- nawiązują one do sfery moralnego zła (najczęściej, choć, nie tylko, są one stosowane na określenie różnych form seksualnego nieporządku, tj. prostytucja, nierząd, cudzołóstwo, rozwiązłość, homoseksualizm oraz inne perwersje i zboczenia z tej dziedziny)
- obficie czerpią z dziedziny, którą odbieramy jako wstydliwą bądź brzydką (pewna część wulgarnych wyrażeń powstała na określenie kału, moczu oraz procesu ich wydalania przez ludzki organizm)
- gdy są one używane bezpośrednio w stosunku do innych ludzi, to zawsze mają na celu ich poniżenie, obrażenie, zranienie bądź złorzeczenie.
Reasumując: nieodłączną cechą wulgaryzmów jest dawanie wyrazu złu moralnemu bądź fizycznemu: złym czynom, myślom, pragnieniom, brzydocie, perwersji lub dewiacji. Co więcej, wulgarna mowa nie tylko jest stosowana na oznaczenie jakiejś nieprawości bądź ohydy, ale, niejako, sama w sobie, ma w sobie coś ze sfer, które opisuje. O ile, inne ze słów, mogą określać zło, jednak być od niego niezależne, o tyle wulgaryzmy, w pewien sposób, nierozerwalnie wiążą się z dziedzinami, które opisują. Mimo wszystko, inaczej brzmi, powiedzieć o kimś per „złoczyńco”, niż zwrócić się do kogoś wyrażeniem: „Ty kur***o”. Pierwsze, jest co prawda, także ostrym i dobitnym określeniem, jednak nie niesie ze sobą tego integralnego ładunku upodlenia i degeneracji, jaki instynktownie wyczuwamy w drugim z przytoczonych wyrazów. Innymi słowy: nie da się używać wulgaryzmów, nie niszcząc w ten sposób godności naszej mowy lub też nie raniąc innych bliźnich. Choćby wypowiadało się je, w dobrych intencjach, zawsze niosą one ze sobą jakiś nieporządek. Rzecz nie jest więc w tym, iż wulgaryzmy są ostrym skalpelem, który ma precyzyjnie wycinać zło z naszego życia. Gdyby tak było, nie stanowiłyby one problemu. Wulgarna mowa nie jest jednak ostrym skalpelem, ale unurzanym w nieczystościach zardzewiałym nożem, którym nawet jeśli będzie chciało się usunąć jakąś chorą tkankę, to zamiast tego rozjątrzy się ranę i spowoduje nowe, groźniejsze obrażenia. Oczywiście i skalpelem można zaszkodzić organizmowi, jednak używając zardzewiałego, brudnego noża zaszkodzi mu się zawsze. Taka też jest różnica pomiędzy choćby i bardzo ostrymi słowami a wulgarną mową. Te pierwsze mogę szkodzić i ranić, o ile używamy ich w złych intencjach lub też nieostrożnie, bez większej rozwagi i umiaru. Te drugie, zawsze niszczą, ranią i upadlają, choćby i były wypowiadane w dobrych intencjach.
W Biblii nie ma wulgaryzmów
Zdrowy rozsądek podpowiada więc nam, iż wulgaryzmy zawsze niosą za sobą jakieś zło, zaś próba piętnowania nieprawości za ich pomocą, jest nie tylko bezcelowa, ale wręcz zaognia i powiększa problem, który chce się w ten sposób zwalczyć. Nie jest zatem dziwnym, iż naszemu naturalnemu obrzydzeniu, które – mniej lub bardziej świadomie – odczuwamy względem wulgaryzmów (nawet jeśli próbujemy je usprawiedliwiać) przychodzi z pomocą Boże Objawienie zawarte w Biblii i Tradycji Apostolskiej.
W kontekście prób usprawiedliwiania stosowania wulgarnej mowy warto spojrzeć zwłaszcza na spisane Słowo Boże. Jakimi wyrażeniami się ono posługuje? W jaki sposób piętnuje nieprawości? Co mówi o tym, jaka powinna być nasza mowa, słowa i język? Odpowiedź na te pytania, w jasny sposób pokazuje, jaką postawę względem wulgaryzmów winni mieć chrześcijanie.
Magisterium Kościoła naucza o absolutnej i całkowitej bezbłędności i nieomylności Biblii. Oznacza to, iż dokładnie każdy fragment Pisma świętego został spisany pod natchnieniem Ducha Świętego, a w związku z czym nie mógł się tam zakraść żaden błąd zarówno co do treści jak i formy. Chociaż Biblia była pisana na przestrzeni tysięcy lat przez różnych ludzkich autorów, którzy posiadali rozmaite charaktery, usposobienia, a także posługiwali się nieraz odmiennymi formami literackimi, Pan Bóg uchronił każde z zapisanych w niej zdań od jakiegokolwiek błędu. Gdy przyjrzymy się treści Pisma świętego, jedną z rzeczy, które nas w niej uderzają, jest fakt, iż chociaż jest tam pełno jasnych i stanowczych potępień zła i złoczyńców, jednak w żadnym swym fragmencie spisane Słowo Boże nie posługuje się wulgarnym językiem. Wedle dzisiejszej apologii wulgaryzmów uzasadnionym byłoby użycie przez natchnionych autorów takowych słów. Wszak nieraz opisywali oni lub piętnowali skrajne nieprawości. Jednakże, z ust naszego Pana Jezusa Chrystusa, apostołów, proroków i patriarchów, nie padło ani jedno wulgarne słowo, nawet wówczas, gdy piętnowali oni zło i złoczyńców. Biblia potępia różne grzechy językiem prostym, jasnym, dobitnym i stanowczym, a zarazem dostojnym, ale nigdy wulgarnym. Jaki jest tego powód? Najwyraźniej, wulgarność nie leży w naturze Boga. Pan Bóg zna inne sposoby dyscyplinowania ludzi o twardym karku, aniżeli obdarzanie ich wulgarnymi epitetami. Jeśli więc Najwyższy nie posługiwał się wulgaryzmami nawet w najbardziej skrajnych sytuacjach i dla potępienia najobrzydliwszych przejawów zła, to czy chrześcijanie winni sobie na to pozwalać? Ktoś może powiedzieć, że chrześcijanie też są tylko ludźmi. Owszem, jednak chrześcijanie w szczególny sposób powołani są do świętości. Fundamentalną zasadą świętości jest zaś naśladowanie Bożego usposobienia. „Bądźcie doskonali … jak doskonały jest wasz Ojciec wasz niebieski” (Mt 5, 48). Jeżeli więc Panu Bogu obca jest wszelka wulgarna mowa, to nieznana i wstrętna winna być również ona nam chrześcijanom.
Tytułem kontrastu warto zauważyć, iż wulgaryzmy, zaraz po bluźnierstwach, zdają się być ulubioną mową demonów. Każdy z doświadczonych egzorcystów może potwierdzić, jak w czasie wypędzania złych duchów z ciał opętanych ludzi, słychać potok nieprzyzwoitych, wulgarnych słów.
Mowa dobra, uprzejma, budująca czy wulgarna?
Choć sam fakt całkowitej nieobecności wulgaryzmów w spisanym Słowie Bożym daje nam mocne podstawy do stanowczego ich potępienia, istnieje w Piśmie świętym jeszcze niemało wersetów, których wydźwięk mniej lub bardziej sprzeciwia się używaniu wulgarnej mowy.
W liście św. Jakuba Apostoła czytamy, iż język choć jest „małym członkiem” to jednak można go przyrównać do „małego ognia”, który „podpala wielki las”, Wedle nauczania tego Apostoła: „… język jest ogniem, sferą nieprawości. Język jest wśród wszystkich naszych członków tym, co bezcześci całe ciało i sam trawiony ogniem piekielnym rozpala krąg życia … (język) to zło niestateczne, pełne zabójczego jadu. Przy jego pomocy wielbimy Boga i Ojca i nim przeklinamy ludzi, stworzonych na podobieństwo Boże. Z tych samych ust wychodzi błogosławieństwo i przekleństwo. Tak być nie może, bracia moi” (tamże: 3, 5 – 10). Nasz Pan Jezus Chrystus przestrzega z kolei: „A powiadam wam: Z każdego bezużytecznego słowa, które wypowiedzą ludzie, zdadzą sprawę w dzień sądu” (Mt 12, 35). Psalmista Dawid poucza zaś: „Powściągnij swój język od złego (…)” (Ps 34, 14). Św. Paweł naucza: „Mowa wasza niech zawsze będzie uprzejma (…)” (Kol 4, 6); „Niech żadne nieprzyzwoite słowo nie wychodzi z ust waszych, ale tylko dobre, które może budować gdy zajdzie potrzeba, aby przyniosło błogosławieństwo tym, którzy go słuchają” (Ef 4, 29); „A teraz odrzućcie i wy to wszystko: gniew, zapalczywość, złość, bluźnierstwo i nieprzyzwoite słowa z ust waszych;” (Kol 3, 8).
To prawda, że nie wszystkie z cytowanych wyżej fragmentów Biblii skierowane są wprost przeciw wulgarnym, nieprzyzwoitym słowom. Prawdą jest też, iż zło, które czynimy za pomocą języka (a które zostało potępione w przytoczonych wyżej wersetach) nie ogranicza się jedynie do wulgarnej mowy. By wiedzieć jednak, jakie stanowisko względem „brzydkich wyrazów” zajmuje spisane Słowo Boże wystarczy przypomnieć sobie, czym w istocie są wulgaryzmy. Wedle słownikowej definicji mową wulgarną są słowa powszechnie uważane za nieprzyzwoite. Wcześniej sygnalizowane było, iż w naturze wulgaryzmów tkwi nie tylko opisywanie zła, ale nierozerwalny z nim związek. Biorąc pod uwagę te dwie integralne cechy wulgarnej mowy, a więc nieprzyzwoitość i wewnętrzne ich zło, odpowiedź na pytanie odnośnie tego, czy spisane Słowo Boże piętnuje jej używanie, jest niesamowicie prosta. Wszak, czy można za pomocą zawsze nieprzyzwoitej, ordynarnej i plugawej mowy, jaką są wulgaryzmy: błogosławić bliźniego (por. Jk 3, 9); być uprzejmym w słowach (por. Kol 4, 6); strzec swój język od złego (Ps 34, 14); budować innych oraz unikać każdego z nieprzyzwoitych słów (por. Ef 4, 29; Kol 3, 8)?
Tradycja Kościoła przeciw wulgarnej mowie
Także drugie ze źródeł Bożego Objawienia, jakim Tradycja Apostolska nie pozostawia wątpliwości co do zdecydowanie negatywnej moralnie oceny wulgarnego języka. Fakt ten widzimy choćby na przykładzie nauczania zawartego w tzw. Konstytucjach Apostolskich. Dokument ten stanowi jeden z najstarszych zapisów wiary i praktyki życia pierwszych chrześcijan. W kilku miejscach tego tekstu znajdują się jasne wezwania do chrześcijan, by gorliwie unikali „szpetnych słów”, „wulgarnej mowy” oraz „przekleństw”. W powszechnym, odwiecznym nauczaniu Kościoła, potępienie wulgarnej mowy było przekazywane za pośrednictwem kazań, katechizmów oraz podręczników teologii moralnej.
Wulgaryzmy koniecznością?
Oczywiście można w obronie „rzucania mięsem” odwołać się do zasady życiowej konieczności, stwierdzając, iż w pewnych sytuacjach są one tzw. złem koniecznym. Twierdzi się więc, że np. nie sposób jest utrzymać dyscyplinę wśród robotników budowlanych bądź żołnierzy bez używania względem nich wulgarnych słów. W tych kręgach bowiem ludzie mają bowiem – w pewnym sensie – nie rozumieć innego języka niż wulgaryzmy.
Tego rodzaju usprawiedliwienia wulgarnej mowy są ułomne z paru ważnych powodów.
Po pierwsze: wydają się one nie uwzględniać zasady zaufania do Bożej opatrzności. Czy Pan Bóg zabraniając wulgaryzmów nie przewidział, iż nieraz będą zdarzać się sytuacje rzeczywiście trudne, w których wydawać będzie się nam, że jedynym rozsądnym wyjściem będzie ich wypowiedzenie? Z całą pewnością wszechwiedzący Bóg to przewidział, a jednak mimo to, stanowczo zakazał wulgarnej mowy. Powinniśmy więc wierzyć i ufać, że ów Boży zakaz jest mądry, zasady, słuszny i pożyteczny w każdej sytuacji, a nie szukać własnych rozwiązań, wówczas, gdy wierność przykazaniom Pana wydaje się nam być niepraktyczna, nieżyciowa i nierealistyczna. Bóg jest dobrym i wiernym Panem, dlatego też unikanie tego, czego On zabronił, zawsze wychodzi nam na dobre i zawsze przynosi błogosławione owoce. Wszechmogący i wszechpotężny Pan zna inne sposoby zaprowadzania dyscypliny, porządku i karności, aniżeli wulgarność. Bożym planem nie jest to, byśmy w jakiejkolwiek sytuacji byli w swej mowie wulgarni, wstrętni i odrażający.
Po drugie: przedstawianie wulgarnej mowy, jako zła koniecznego do osiągnięcia dobrych celów, wydaje się sprzeciwiać jednej z fundamentalnych zasad tradycyjnej moralności chrześcijańskiej, która głosi, iż „dobry cel nie usprawiedliwia czynów złych ze swej natury”. Wedle nauczania Kościoła istnieją czyny, które są wewnętrznie złe, a przez to są również bez żadnych wyjątków, zawsze i wszędzie zakazane, niezależnie od tego, jak wielkie dobro moglibyśmy za ich pomocą osiągnąć i jak wielkiego zła, moglibyśmy za ich pośrednictwem uniknąć (por. Jan Paweł II, encyklika „Veritatis splendor”, n. 52, 76, 80-81, 91-93, 102; Katechizm Kościoła Katolickiego, n. 1753-1754, 1756; Paweł VI, encyklika „Humanae vitae”, n. 14). Opinia, jakoby czasami popełnianie zła było konieczne, zaś przestrzeganie Bożych przykazań stanowiło niemożliwość, jest bezpośrednio sprzeczna z jasnym nauczaniem katolickim na ten temat: „nie sposób natomiast mu (człowiekowi) odebrać możliwości powstrzymania się od zła, zwłaszcza jeżeli on sam gotów jest raczej umrzeć niż dopuścić się zła”; „W określonych sytuacjach przestrzeganie prawa Bożego może być trudne, nawet bardzo trudne, nigdy jednak nie jest niemożliwe” (Jan Paweł II, encyklika „Veritatis splendor”, n. 52, 102). Wiele wskazuje na to, iż wulgaryzmy należą właśnie do kategorii zachowań złych ze swej istoty, a więc zabronionych zawsze i w każdej okoliczności. Potępienie „nieprzyzwoitych słów” jest bowiem ujęte w Piśmie świętym w formie stanowczego i kategorycznego zakazu. „Żadne” z nieprzyzwoitych słów nie ma wychodzić z ust naszych (por. Ef 4,29). Nie ma też w Biblii przytoczonej żadnej sytuacji, w której Pan Bóg pochwalałby bądź aprobował używanie wulgarnej mowy. Te fakty wskazywałyby więc na to, iż norma zabraniająca wulgaryzmów jest zakazem nie znającym żadnych wyjątków. Magisterium Kościoła głosi zaś, że: „nie należy nigdy popełniać czynów zabronionych przez przykazania moralne ujęte w formie negatywnej w Starym i Nowym Testamencie” (Jan Paweł II, encyklika „Veritatis splendor”, n. 52). Poza tym zdrowy rozsądek podpowiada nam, iż wulgaryzmy zawsze mają w sobie coś złego, wstrętnego i obrzydliwego. Innymi słowy: są „wewnętrznie złe”.
Jak wykorzenić wulgarną mowę?
Choć każdy człowiek w ten czy inny sposób wyczuwa, iż wulgaryzmy są rzeczą złą (jednakże na poziomie wartościowania różnych zachowań część ludzi próbuje je usprawiedliwiać), zapewne nieraz doświadczaliśmy tego, iż całkowite zerwanie z nimi, jest tak naprawdę rzeczą bardzo trudną. Być może nieraz przyłapywaliśmy się na tym, że co prawda unikaliśmy wypowiadania nieprzyzwoitych słów ustami, jednak tak czy inaczej pojawiały się one w naszych myślach. Zapewne mieliśmy wówczas nieodparte wrażenie rozdźwięku pomiędzy naszymi słowami a myślami. Nie jest to niczym dziwnym, gdyż na przykładzie wulgarnej mowy bardzo wyraźnie widać, iż każda z nieprawości rodzi się w naszym sercu. Wulgaryzmy mają swe korzenie i wyrażają ducha nierządu, cudzołóstwa, rozwiązłości i zboczeń seksualnych, goryczy, zgorzknienia, złorzeczenia, narzekania, pogardy i nienawiści względem bliźnich i Bożego stworzenia. By prawdziwie i całkowicie się od nich odciąć, musimy z Bożą pomocą, pielęgnować w swych sercach wartości i cnoty przeciwne tym złym tendencjom i pragnieniom naszych serc. Zamiast umiłowania różnych form nieczystości, musimy kochać czystość, wstydliwość i skromność, w miejsce podlewania narzekania, złości i zgorzknienia, winniśmy pielęgnować dziękczynienie, ufność i radość, zaś złorzeczenie, pogardę i nienawiść zastąpić miłością, szacunkiem i delikatnością. Wówczas coraz mniej wulgarnych słów będzie pojawiać się nie tylko na naszych ustach, ale również w naszych myślach.
Mirosław Salwowski